Korpusfil: Oluf Kolsrud: Messuskýringar : liturgisk symbolik frå den norsk-islandske kyrkja i millomalderen, Oslo 1952 , s. 1-26, 65-72

Digital corpus and dictionary of Norwegian Medieval Latin texts

Nasjonalbiblioteket 2019

Publiseres som del av digitalt tekstkorpus, kun latinsk tekst er tatt med.

Honorii Augustodunensis Gemma animæ.
Lib. I.
Cap. LXXXIV. Item de missa et de septem Dominus vobiscum septemque donis S. Spiritus et de mysterio missæ.
Missa legatio dicitur. Totum tempus, quo Christus mundum intravit, usque quo Ecclesia cœlum intrabit, est tempus legationis; et tunc Christi legatio finietur, cum sponsa Christi ab ista Babylonia in supernam Hierusalem ducetur. Quod tempus septem interstitiis distinguitur, significat, quod legatio septem donis Spiritus sancti perficitur. Unde et ad missam septem vicibus
[2] 
Dominus vobiscum dicitur, quia mysterium missæ septem donis Spiritus sancti peragitur. Primo post introitum Dominus vobiscum dicitur. Introitus significat ingressum Christi in hunc mundum, quo sua incarnatione salvavit genus humanum. Cantus, enim introitus, est gaudium et angelorum et hominum, quod in ejus nativitate habuerunt. Primum donum Spiritus sancti est io sapientia; quando Dei sapientia venit incarnata. Oratio, quæ sequitur, significat nostram reconciliationem per eum; Lectio autem significat doctrinam vel exemplum, quod præbuit in baptismate. Graduale, jejunium vel tentationem ejus; Alleluia, ministerium angelorum, quo ministrabant ei. Secundo dicitur Dominus vobiscum ante Evangelium, quo mundum salvavit sua prædicatione; Evangelium enim significat tempus prædicationis Christi. Secundum donum est spiritus intellectus, quia tunc docuit homines intelligere spiritualia. Tertio dicitur ante Offertorium Dominus vobiscum: est illud tempus, quo ivit Hierosolymam pati, et salvavit turbam sibi eum palmis obviam. Cantus Offertorii significat laudem illius populi. Unde et eadem significatione solet adhuc populus ad Offertorium sacrificare. Tertium donum est spiritus consilii, quia tunc consilium Dei aperuit, propter quod venit, scilicet homines redimere sua passione. Silentium, quod sequitur, est illud tempus, quo Christus in Hierusalem usque ad passionem, quæ sexta die statim contigit, quasi Paschæ agnus inclusus mansit. Quarto dicitur Dominus vobiscum in Præfatione, expansis manibus: significat illud tempus, quo Christus pependit in cruce extensus. Quartum donum est spiritus fortitudinis, quia tunc expugnavit diabolum. Quod præfatio alta voce dicitur, significat decem psalmos, quos ipse in cruce clamavit, scilicet a Deus, Deusmeus, respice usque In manus tuas commendo spiritum meum, vel significat strepitum, qui circa crucem fiebat, turbatis cœlestibus et terrestribus. Silentium Canonis, quod sequitur, fuit illud tempus, quod post mortem ejus sui in timore et tremore fuerunt absconditi. Quinto dicitur Pax vobis pro Dominus vobiscum, est illud tempus, quo Christus surrexit, et suos bis verbis salutavit. Quintum donum est spiritus scientiæ, quia tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent Scripturas. Cantus, qui sequitur, est gaudium, quod habuerunt usque ad ejus ascensum. Sexto Dominus vobiscum post communionem dicitur, est illud tempus, quo Christus, et homines derelinquens, et angelos sibi obviantes, ascendens salutavit. Sextum donum est spiritus pietatis, quia maxima pietas fuit, quod humanam naturam
[3] 
super astra vexit. Oratio, quæ sequitur, est hoc, quod interpellat Patrem nunc pro nobis. Septimum Dominus vobiscum in fine missæ dicitur, significat illud tempus, quo Christus in fine mundi veniens, sanctos sibi ad judicium obviantes salutabit. Septimum donum est spiritus timoris, quia tunc angeli contremiscent. Sequitur Ite, missa est, hoc est ad sinistros: Ite, maligni, in ignem æternum. Benedictio vero, quæ sequitur, est a dextris; Venite, benedicti Patris mei.
Cap. LXXXV. Rabanus Maurus de missa.
Quæ celebrantur in officio missæ ante lectum Evangelium, respicientia sunt ad primum adventum Domini, usque ad illud tempus, quando properebat in Jerusalem passurus. Introitus vero ad chorum prophetarum respicit, quando, ut Augustinus dicit: Moyses minister fuit Veteris Testamenti, prophetæ Novi. Kyrie eleison ad eos prophetas respicit, qui circa adventum Domini erant. Gloria in excelsis ad cœtum angelorum, quia gaudium nativitatis Christi pastoribus annuntiatur. Prima Collecta ad hoc respicit, quod Dominus circa duodecimum
[4] 
annum egit, cum in medio doctorum audiens eos et interrogans sedit. Epistola ad prædicationem Joannis pertinet. Responsorium, ad benevolentiam apostolorum, quod vocati a Domino, secuti ad suam prædicationem usque ad prædictum tempus. Deinceps vero, quod agitur in officio missæ, ad illud tempus respicit, quod est a Dominica, quando pueri obviaverunt ei, usque ad ascensionem ejus, sive Pentecosten. Oratio vero, quara presbyter dicit a Secreta usque Nobis quoque, hanc orationem designat, quam Jesus exercebat in monte Oliveti. Illud, quod sequitur, significat tempus, quando Dominus in sepulcro jacuit. Et quando panis in vinum
[5] 
mittitur, animam Domini ad corpus redire demonstrat. Quod postea celebratur, significat illas salutationes, quas Christus fecit discipulis suis. Fractio oblatarum illam significat fractionem, quam duobus fecit Dominus in Emmaus.
Cap. LXXXVI. Nunc dicendum, unde missa exordium sumpserit, et quis eam auxerit; item de missa.
Missam in primis Dominus Jesus, sacerdos secundum ordinem Melchisedech, instituit, quando ex pane et vino corpus et sanguinem suum fecit, et in meraoriam sui suis celebrare hæc præcepit; hanc apostoli auxerunt, dum super panem et vinum verba, quæ Dominus dixit, et Dominicam orationem dixerunt. Deinde successores illorum Epistolas et Evangelia legi statuerunt, alii cantum, et alii alia adjecerunt, qui decorem domus Domini dilexerunt.
Cap. LXXXVII. De Introitu cæterisque missæ partibus: a quibus primum sint institutæ.
Cælestinus itaque papa psalmos ad Introitum missæ cantari instituit. De quibus Gregorius papa postea Antiphonas ad introitum
[6] 
missæ modulando composuit. Unde adhuc primus versus ejusdem psalmi ad Introitum cantatur, qui olim totus ad Introitum cantabatur. Gloria Patri Nicæna synodus composuit, sed Damasus papa ad missam cantari instituit. Gloria in excelsis Deo, quod angelicus chorus in primis cecinit, sed Hilarius episcopus Pictaviensis ab illo loco Laudamus te usque in finem composuit; Telesphorus autem papa ad missam cantari constituit. Symmachus vero papa in festis tantum cantari statuit. Dominus vobiscum de Veteri Testamento, scilicet de libro Ruth, est sumptum. Pax vobis de Novo, id est de Evangelio, est acceptum. Et cum spiritu tuo de Epistolis Pauli. Amen vero de Apocalypsi. Quæ apostolicus ordo, tradente Domino, dici docuit, et Clemens papa vel Anacletus papa ad missam dici constituit. Orationes Ambrosius episcopus constituit. Sed Gelasius papa auxit, et ad missam dici instituit.
[7] 
Cap. LXXXYIII. De Epistola et Evangelio.
Epistolam et Evangelium Alexander papa legi ad missam constituit. Hieronymus autem presbyter Lectionarium et Evangeliarium, ut hodie habet Ecclesia, collegit. Sed Damasus papa, ut nunc moris est, legi censuit. Graduale et Alleluia Ambrosius composuit: sed Gregorius papa ad missam cantari instituit. Qui etiam in festivis diebus Neumam, quæ jubilum dicitur, jubilare statuit. Sed abbas Nokkerus de Sancto Gallo sequentias pro Neumis composuit quas Nicolaus papa ad missam cantari concessit. Anastasius papa decrevit, ut, dum Evangelium legitur, nullus sedeat. Credo in unum Deum Constantinopolitana synodus composuit. Sed Damasus papa ad missam cantari instituit. Offertorium Gregorius papa composuit et ad missam cantari statuit.
Cap. LXXXIX. De vestibus et calicibus.
Apostoli et eorum successores in quotidianis vestibus et ligneis calicibus missas celebraverunt. Sed Clemens, tradente Petro apostolo, usum sacrarum vestium ex lege sumpsit, et Stephanus
[8] 
papa in sacris vestibus missas celebrari constituit. Zepherinus autem papa vitreis, Urbanus vero papa et martyr aureis vel argenteis calicibus et patenis offerri instituit. Alexander papa panem et vinum tantum offerri statuit, sicut et Dominus instituit, et aquam admisceri censuit, sicut et apostolica traditio docuit. Sylvester papa lineo corporali offerri statuit, sicut et Joseph Dominicum corpus in sindonem mundum involvit. Orate pro me peccatore Leo papa dici statuit. Hic et præfationes composuit. Sursum corda de Jeremia; Gratias agamus Domino Deo nostro de Apostolo est sumptum. Præfationes Dionysius Areopagita putatur composuisse, sed Gelasius papa ad missam cantari instituit: Sanctus, sanctus, sanctus. Sixtus
[9] 
papa dimidium de Isaia, dimidium de Evangelio composuit et ad missam cantari statuit.
Cap. XC. De Canone.
Canonem Gelasius papa composuit. Sed Gregorius papa capitulum diesque nostros intermiscuit. Leo papa sanctum sacrificium, immaculatam hostiam apposuit. Pater noster Dominus quidem docuit; sed Matthæus composuit; Gregorius vero papa ad missam cantari censuit, sicut apostolica doctrina tradidit. Hic etiam præcedens capitulum, Oremus, præceptis salutaribus moniti, et sequens, Libera nos, Domine, addidit. Benedictionem episcopalem Martialis episcopus apostolorum discipulus et magisterio apostolorum tradidit, quorum
[10] 
proprium studium Dei servitium auxit. Ambrosius dicere cœpit, mosque ex eo usque convaluit. Apostolicus autem hanc tantum, quæ finita missa dicitur, dicit, Pax Domini sit semper vobiscum; Innocentius papa dici constituit, et pacem dari constituit. Agnus Dei Sergius papa composuit, et missam cantari instituit. Julius papa intinctionem corporis Domini in sanguinem prohibuit, et Gelasius papa illum excommunicavit, qui corpus Domini acceperit et sanguinem non sumpserit. Communionem Gregorius papa composuit et ad missam cantari instituit. Ite, missa est de Veteri Testamento sumptum est, ut scilicet
[11] 
Pharao populum de Ægypto ire jussit, sive ubi Cyrus populum a Babylonia ire præcepit. Sciendum quod ab hoc, Ite, missa est, nomen accepit. Benedicamus Domino acceptum est de psalterio. Deo gratias de Apostolo, sed hæc dici constituit papa Leo. Ex his omnibus Gregorius papa missam ordinasse traditur, ut hodie per Ecclesiam traditur.
Cap. XCI. De missæ officiorum nominibus.
His subnectendum, unde singula dicuntur. Officium quasi officium dicitur. Missa quasi transmissio dicitur: quia in hoc officio catechumeni, excommunicati, pœnitentes foris Ecclesiam mittuntur. Introitus ab introitu sacerdotis dicitur, eo quod, sacerdote ad altare introeunte, a choro canitur. Introitum ideo
[12] 
canimus, quia Christum in sacerdote nos suscipere significamus. Gloria Patri ideo canimus, quia Trinitatem nos adorare innotescimus.
Cap. XCII. De Kyrie eleison.
Kyrie eleison dicitur, Domine, miserere; Christe eleison dicitur, Christe, miserere; ymas, nobis. Hoc ideo Græce canitur; quia missa tribus linguis, Hebraica, Græca et Latina cantari præcipitur; sicut et titulus in passione Domini scriptus fuisse legitur: Hebraicum quippe est Alleluia, Osanna et Amen; Græcum vero Kyrie eleison et Christe eleison; Latinum reliquum officium. Kyrie eleison ter ideo dicitur, quia Trinitas adoratur, quæ a prioribus ante diluvium, a Patriarchis ante
[13] 
legem, a prophetis sub lege veneratur. Christe eleison ideo ter cantatur, quia Christus in Patre et Spiritu sancto adoratur, qui Patris voluntate, Spiritu sancto cooperante, salutem nostram operatur. Item Kyrie eleison ter repetitur, quia Pater, Filius et Spiritus sanctus ab angelis, a spiritibus justorum, ab hominibus colitur. Ideo et Kyrie eleison cantatur, ut subsequens oratio sacerdotis exaudiatur.
Cap. XCIII. Quid Gloria in excelsis.
Gloria in excelsis solus sacerdos incipit, et chorus simul concinit; quia et solus angelus hoc incœpit, et milita cœlestis
[14] 
exercitus simul concinuit. Quod dum incipit, ad Orientem se convertit; quia angelicus chorus hæc ad Orientem Bethlehem apud turrim Adiezer cecinit. Per Pax vobiscum vel Dominus vobiscum populum salutat, sicut Dominus ingressu suo mundum salutavit. Presbyter cum salutatione Veteris Testamenti et episcopus cum salutatione Novi Testamenti salutat populum, quia dignius est Novum quam Vetus Testamentum. Populus autem Dominum cum Spiritu ejus esse orat, ut cum spiritu et mente orare admoneat. Ore orat, qui tantum verba pronuntiat. Ore et spiritu orat, qui verba per interpretationem discernit, quæ ore pronuntiat. Spiritu et mente orat, qui verba, quæ dicit, Domini
[15] 
et cælestia intendit. Non oro, sed Oremus dicit, quia vocem totius Ecclesiæ exprimit.
Cap. XCIV. De oratione.
Oratio ab orando vocatur, quia in ea populo et corporis et animæ præsentia et futura bona orantur. Collecta ideo dicitur, quia sub ea populus in unum colligitur. Hæc est autem differentia inter orationem et collectam, quod hæc oratio vocatur, quod ad missam dicitur, hæc autem Collecta, quod ad processionem in statione super populum dicitur. Hæc et missa dicitur, quia in ea oratio populi per sacerdotem ad Dominum mittitur: hanc in dextra parte altaris ideo dicimus, quia cum dextris in judicio statui oramus. Omnes orationes ad Deum Patrem dirigimus, et per Dominum nostrum Jesum Christum in Spiritu sancto concludimus, quia cuncta juste petita a Patre per Filium in unitate Spiritus sancti dari credimus. Per eum, qui venturus est, nonnisi in exorcismis dieimus, in quibus diabolum per venturum judicium adjuramus.
[16] 
Cap. XCV. De situ orationis. Tribus de causis ad Orientem, cum oramus, nos vertimus.
Una est, quia in Oriente est patria nostra, scilicet paradisus, unde expulsos nos dolemus. Orantes ergo contra paradisum nos vertimus, quia reditum illius petimus. Alia est, quia in Oriente surgit corpus cœli et lux diei. Ad Orientem itaque nos vertimus, quia Christum, qui est oriens et lux vera, nos adorare significamus, cujus debemus esse cœli, ut ejus lux in nobis velit oriri. Tertia est, quia in Oriente sol oritur, per quem Christus sol justitiæ exprimitur. Ab hoc promissum habemus, quod in resurrectione ut sol fulgeamus. In oratione ergo contra ortum solis vertimus nos, ut solem angelorum nos adorare intelligamus, et ut ad memoriam nostræ gloriam resurrectionis revocemus, cum solem, quem in Occidente quasi mori conspeximus, tanta gloria resurgere in Oriente videmus.
Cap. XCVI. Quid Epistola.
Lectio dicitur a legendo. Epistola dicitur quasi missa. Epistello, et stello dicitur mitto; quia, sicut prophetiæ super legem, ita epistolæ missæ sunt super Evangelium. Hanc ideo legimus, quia viam nobis per eam ad Christum facimus. Graduale a gradibus dicitur, quia in gradibus canitur. Hoc etiam
[17] 
Responsum vocatur, quia, choro cantante, ab uno versus respondetur, et, illo versum cantante, a choro respondetur. Versus ideo dicitur, quia ad incœptionem revertitur. Alleluia dicitur: laudate Dominum. Alleluia, laudate, in decem Dei nominibus unum ponitur, quod Dominus dicitur. Hujus cantus Versus is ideo dicitur, quia iterum ad Alleluia revertitur. Sequentia ideo dicitur, quia neumam jubili sequitur. Tractus a trahendo dicitur, quia trahendo, id est tractim canitur. Graduale ideo cantamus, quia de virtute in virtutem gradatim ire debemus. Alleluia ideo canimus, quia ad gaudium angelorum tendimus. Sequentia ideo jubilamus, quia faciem Domini in jubilo videbimus. Tractum ideo canimus, quia per laborem illuc perveniemus. Evangelium ideo legimus, quia per ejus doctrinam gaudia percepturi sumus.
Cap. XCVII. De Evangelio.
Evangelium dicitur bonum nuntium. Eu bonum, angelon dicitur nuntium. Nuntium enim vitam post mortem, requiem post laborem, regnum post servitium. Sequentia ideo dicitur, quia præcedentia nuntii sequuntur. Ideo et initium Evangelii dicitur, quia ibi liber Evangelii incipitur. Ubi post Evangelium Oremus dicitur, apud Græcos oratio sequitur. Offertorium dicitur quasi offerentium canticum. Hoc ideo cantamus, quia nos ipsos in sacrificium Deo offerre debemus. Sacerdotes lavant manus, id est, opera per lacrymas compunctionis. Hic Ìiber in sinistra parte ponitur, ut expeditior ad suscipiendum sacrificium reddatur. Et quia per sinistram tristitia designatur, quæ tunc in passione Christi repræsentatur.
Cap. XCVIII. De sacrificio.
Sacrificium quasi sacrum factum. Immolatio dicitur, quia in mola altaris terebatur. Hostia dicitur, quia ante ostium ad pugnam offerebatur. Victima dicitur, quia pro victoria sacrificabatur. Holocaustum totum incensum dicitur. Totum enim in altari incendebatur. Sacramentum dicitur quasi sacrum juramentum. Secreta dicitur, quia secreto dicitur. Cum sacrificium
[18] 
super crucem in altari cum schismate a pontifice factum ponitur, quasi corpus Christi cruci affìgitur.
Cap. XCIX. De sacrificio panis et vini.
Pan omne dicitur. Ideo hic offertur, quia omnis salus animæ et corporis in eo percipitur. Vinum quasi a vite natum dicitur. Hoc ideo offertur, ut sicut palmites viti, ita Christo inseramur. Aqua ab æqualitate dicitur, hæc ideo sacrificio admiscetur, ut ex aqua renati fonte vitæ satiemur, et angelis coæquemur. Per omnia sæcula sæculorum dicuntur, quia se sequuntur: aliis enim decedentibus alia succedunt. Amen dicitur verum; per hoc totum sacramentum confirmatur, quia per hoc et sæculum creatur. Dicitur enim fiat, quo verbo usus est Deus in creatione mundi, quando dixit: Fiat lux, etc. Ipse quoque Filius Dei Amen cognominatur, ut in Apocalypsi dicitur, hæc dicit Amen, testis fidelis. Dominus vobiscum ideo hic dicimus, quia regem cœlorum præsentem populo innotescimus, Sursum corda ideo dicimus, quia angelorum exercitum adventare non dubitamus. Huic enim sacrificio aderunt, et nostra vota suscipientes ad Dominum perferunt. Gratias agamus Domino Deo nostro ideo dicimus, quia ei pro omnibus beneficiis grates reddimus. Nihil autem sine causa rationalis signifìcationis fit in isto sacramento.
Cap. C. De α et ω et illius cruce α † ω.
Ideoque et forma hujus litteræ T et X non fit absque magno sacramento. Significat quippe duas substantias in Christo. Ex una quidem parte operitur, ex altera tegitur; Ω adnectitur, est Christi humanitas, quæ a parte matris inchoatur, et divinitati copulatur per O quod circuloso orbe undique clauditur, est Christi divinitas, quæ nec initio aperitur, nec in fine terminatur. Apex quoque litteræ in modum crucis † conjungitur, est saneta crux, per quam humana divinis sociantur.
Cap. CI. De præfatione.
Præfatio dicitur prælocutio, scilicet sequentis Canonis. Hæc etiam dicitur præparatio, quia mentes nostras ad mysterium Christi præparat. In hac ideo ordines angelorum commemoramus, quia frequentiam supernorum eivium adesse demonstramus. Majestas dicitur quasi major potestas. Cœlum (caute hæc lege) dicitur quasi casa elios, id est solis. Seraphin per n sunt plures angeli; seraphim per m unus.
Cap. CII. Quare dicatur Sanctus.
Sanctus ideo cum angelis cantamus, quia terrena cœlestibus conjungi per hoc sacrificium clamamus. Sanctus dicitur sanguine tactus vel auctus. Dominus dans minus. Deus delens
[19] 
scelus. Sabaoth exercituum, scilicet rex exercitus angelorum. Osanna dicitur salvifica, id est, salva nos habitans in excelsis.
Cap. CIII. De Canone.
Canon dicitur regula, quia per eum regulariter fit sacramentorum confectio. Hic etiam actio dicitur, quia causa populi in eo cum Deo agitur. Hic ob tres causas sub silentio dicitur. Una est, quia cum Deo loquimur, cui non ore sed corde clamare præcipimur. Ideo autem verba dicimus, ut sciamus quid intendere vel petere debeamus. Secunda est, ne populus tam prolixa declamatione attædiatus [ɔ: tædio affectus] abscedat, vel sacerdos tam longo clamore voce deficiat. Tertia est, ne tam sancta verba tanti mysterii vilescant, dum ea vulgus per quotidianum usum sciens in inconvenientibus locis dicat. Unde fertur, dum Canon primitus publice quotidie recitaretur, ab omnibus per usum sciretur, et cum eum pastores in agro super panem et vinum dicerent, repente carnem et sanguinem ante se invenirent, atque inde divinitus percussi interirent. Unde synodali decreto sub anathemate est præceptum, ut nullus canonem dicat nisi in libro, et in sacris vestibus, et nisi super altare et super sacrificium, et ut nullus hoc sacrificium nisi in aureis vel argenteis vasis offerat; cum hæc omnes habere nequeant et ideo incongruum non faciunt, qui hic in libris crucifixum ideo depingunt, quia per illud passio Christi oculis cordis ingeritur.
Te igitur ideo dicit, quia Dominum quasi præsentem aspicit. Ideo autem per litteram T incipit, quia hæc formam crucis exprimit. Clemens dicitur quasi clara mens; dum homo timet, turbescit; dum Dominum propitium sentit, mens ei clarescit. Hæc † dona, quantum ad panem, in quo aqua et farina. Hæc † munera, quantum ad vinum, in quo aqua et vinum. Hæc sancta † sacrificia, ad utrumque. Illibata, id est sine labe. Agnus enim paschalis debuit esse immaculatus, et absque macula peccati fuit Christus. Ecclesia dicitur convocatio, quia non timore sed amore Spiritus sancti in unam fidem convocatur. Catholica dicitur universalis, quia hæc religio per totum mundum servatur. Papa dicitur pater patrum. Orthodoxus dicitur recte glorians, scilicet in recta fide existens. Memento, D0mine, famulorum, hic possumus nominare quos volumus. Pro fidelibus tantum offertur, sicut dicitur: Quorum tibi fides cognita est.
Cap. CIV. De duodecim apostolis et de sancta Maria.
Communicantes. Ideo sancta Dei genitrix Virgo Maria hic nominatur, quia hoc sacrificium de ea mundo generatur. Ideo autem duodecim apostoli nominantur, quia illorum doctrina et sanguine hæc sacramenta affirmantur; pro testimonio namque
[20] 
hujus sacrificii Petrus et Andreas et Philippus sunt crucifixi, Paulus et Jacobus, Matthæus et Bartholomæus decollati, Jacobus, Simon et Thadæus enecati, Joannes veneno et exsilio excruciatus, Thomas transfossus.
Cap. CV. De duodecim nominibus martyrum.
Deinde duodecim martyrum nomina recitantur, quorum cruciatu hoc sacrificium commendatur. Ex quibus quidam summi pontifices, quidam episcopi, quidam diaconi, quidam laici exstiterunt, quia omnis gradus omnesque ordines huic sacramento testimonium præbuerunt. Linus quippe et Cletus, Clemens, Sixtus, Cornelius Romani pontifices, Cyprianus Carthaginiensis archiepiscopus, Laurentius archidiaconus, Chrysogonus, Joannes et Paulus milites, Cosmas et Damianus medici fuerunt, qui omnes pro Christi nostri sacrificio sanguinem fuderunt.
Quam oblationem tu Deus, in omnibus, quæsumus, Bene†dictam, id est, materiam hanc terrenam sicut Adam de terra formatam Spiritu sancto benedicendo repleas. A†scriptam, id est, ad formam Filii tui signatam divinitati ascribas. Ra†tam, id est, veritate firmam facias in fide nostra. Rationabilem, proque devotione nostra facias acceptabilem.
Pridie, id est priori die. Hoc est corpus meum. Sicut Verbo Domini ex nihilo factus est mundus, ita per verba Domini hæc species rerum mutatur vere in Domini corpus.
Cap. CVI. De calice.
Hunc præclarum calicem. Idem calix est in mysterio, quem Christus in manibus tenuit, quamvis in materia metalli alius sit. Æterni Testamenti. Testamentum illa Scriptura vocatur, per quam mortui hæreditas vivis confirmatur. Novum et æternum testamentum est nobis Christi sanguine scriptum, per cujus mortem cæleste regnum in hæreditate est firmatum. Mysterium vocatur, ubi aliud videtur, et aliud intelligitur. Species panis et vini cernitur, corpus Christi et sanguis creditur. Hostiam † puram, quantum ad corpus, hostiam † sanctam, quantum ad sanguinem, hostiam † immaculatam ad utrumque perdnet. Aliter: Hostiam † puram, scilicet ab aliis hostiis separatam. Hostiam † sanctam, id est, nos sanctificantem. Hostiam † immaculatam, id est, a maculis emundantem. Panem † sanctum vitæ æternæ, scilicet quo pasti æterni efficiamur, et calicem salutis perpetuæ, videlicet cujus gustu æternam salutem consequamur. Justi Abel. Ideo hic mentio Abel fit, quia ipse hoc sacrifìcium suo agno prætulit, et ipse innocens ut Christus occubuit. Triginta namque annorum occiditur, sic Christus triginta annorum crucifigitur.
[21] 
Sacrificium patriarchæ nostri Abrahæ. Patriarcha dicitur summus Pater. Hic figuram Dei habuit, qui Filium suum pro nobis, ut ille Isaac, obtulit. Aries immolatur, et Isaac evadit; et caro Christi pro nobis sacrifìcatur, divinitas vero illæsa existit. Summus sacerdos tuus Melchisedech, quod sonat rex justitiæ. Hic sine patre, sine matre, assimilatur Filio Dei, qui in cœlis matrem non habuit, in terris patre caruit. Hic rex justitiæ existit, quia justos remunerabit, injustos juste damnabit, Melchisedech sacrificium Christi pane et vino expressit; quæ Christus in sacramentum corporis et sanguinis sui transtulit. Ideo in hoc loco horum sacrificia recitantur, quia protinus per inclinationem sacerdotis mors Christi commemoratur, quæ per hæc præfigurabatur.
Jube hæc perferri per manus sancti angeli in sublime altare. Angel us dicitur nuntius. Christus magni consilii Angelus exstitit, dum consilio Patris per Filium hunc mundum redimi nuntiavit. Sublime altare in conspectu Dei est Christus in dextera Dei. Super quod altare Ecclesia hostias spirituales immolat, et super quod Deus vota fidelium et sacrificium justitiæ acceptat. Hic angelus hæc sacramenta in sublime altare fert, dum interpellans pro nobis vultui Dei apparet. Qui ex hoc altari, scilicet Christo, participantur, omni benedictione cœlesti et gratia replebuntur.
Cap. CVII. De nominibus.
Memento, Domine, famulorum. Hic poteris quosvis nominare, sed non in Dominica die. Nomina vivorum in libro scribebantur, quæ ad altare infra canonem recitabantur, et hic liber viventium vocabatur. Similiter hic nomina defunctorum de ao libro recitabantur, sed hoc Dominicis diebus intermittebatur, quia a quibusdam animæ ob resurrectionem Dominicam requiem habere credebantur. Cum apostolis et martyribus, cum Joanne. Quidam Joannem Baptistam volunt intelligi, quidam Marcum, qui et Joannes dictus legitur: qui magis hic intelligitur. Octo martyres et septem virgines hic ponuntur, quorum sanguine hoc sacramentum approbatur, quia per hoc sacrificium in septem donis Spiritus sancti ad octo beatitudines pervenitur.
Cap. CVIII. De ordinibus.
Diversi ordines et sexus hic introducuntur, quia per omnes ordines et sexus hoc sacramentum confirmatur: ex evangelistis quippe Joannes, qui et Marcus ponitur, qui Alexandriæ præsul et martyr fuit; ex diaconibus Stephanus, qui primus martyr post Christum exstitit; ex apostolis Matthias, qui pro Christo occubuit; ex septuaginta duobus discipulis Barnabas, qui se
[22] 
pro Christo obtulit; ex patriarchis Ignatius, Antiochehus episcopus; ex papis Alexander, Romanus pontifex; ex presbyteris Marcellinus; ex exorcistis Petrus; ex conjugatis Felicitas et Perpetua; ex virginibus Agatha et reliquæ, quæ omnes hoc sacrificium suo sanguine firmaverunt, et in corpore Christi connumerari meruerunt. Per quem hæc omnia semper bona creas, nos novam creaturam in Christo: san†ctificas per baptismum in ipso; vi†vificas per Spiritum sanctum in anima; bene†dicis speciali benedictione sive ultima benedictione: Venite, benedicti, — et præstas nobis, scilicet vitam æternam post mortem. Per † ipsum nos creas, cum † ipso nos creas, in † ipso nos ad vitam resuscitas. Sciendum, quod in canone nulli aliquid dicere vel adjicere licebit, nisi quod ab apostolicis viris positum fuerit. Quod si quis præsumpserit, non devotioni, sed præsumptioni ascribitur. Ideo Pater noster alta voce cantatur, ut communicaturi ante alterutrum offensas dimittendo per pacem reconcilientur.
Cap. CIX. In Orationem Dominicam.
Pater noster Deus voluit esse Dominus Judæorum, quasi servorum, Pater vero Christianorum, quasi filiorum. Ideo illos quasi inutiles servos de domo ejecit, istis quasi filiis hæreditatem tribuit, quos et nunc pane angelorum et carne saginati vituli pascit. Qui es in cœlis, id est in sanctis. Sanctificetur nomen tuum. Nomen Dei sanctifìcatur, cum nos Filio ejus uniti in regno Patris cohæredes assumimur. Tunc regnum ejus advenit, cum Ecclesia regnum ejus ad cœlestia pervenit. Voluntas ejus sicut in cœlo et in terra fiet, cum terra caro cœleste corpus induet, et homines nihil mali concupiscent, sed æquales angelis erunt. Panem quotidianum hodie dat, quando in hoc exsilio suo corpore nos recreat. Debita nostra dimittit, si nobis aliis dimittere posse præstiterit. In tentationem non inducit, si nos a tentatione liberaverit. A malo liberabit, si nos a peccato et ab inferno eruerit. Nomen sanctæ Mariæ ideo hic commemoratur, ut per eam a præsentibus et præteritis ac futuris malis liberemur, per cujus partum filii Dei efficimur. Ideo autem tres apostoli nominantur, quia in ore duorum vel trium testium omne verbum stare affirmatur, et huic
[23] 
sacramento tres ordines, scilicet doctores, continentes, conjugati, testificantur. Hic poteris nominare de sanctis quos vis, quia quæque membra Ecclesiæ participant Christi sacramentis.
Cap. CX. De pace.
Cum osculata patena sacerdos se signat, quia per crucem et hoc sacrificium omnia in cœlis et in terris pacificata denuntiat. Pax dicitur a pacto, quia Deus pactum cum hominibus fecit, quod eis per Filium suum propitius sit.
Cap. CXI. De Agnus Dei.
Christus ideo agnus dicitur, quia ipse est, qui secundum legem in Pascha immolabatur, per quem populus a servitute liberabitur. Hunc Joannes vocavit Agnum Dei, qui tolleret peccata mundi. Ideo in fractione Agnus Dei cantamus, ut digne carnes hujus Agni sumamus. Qui Agnus licet ab omni populo totus et a singulis totus sumatur, tamen totus et integer in cœlo permanere non dubitatur, sacramentum namque, quod ore percipitur, in alimentum corporis redigitur. Virtus autem sacramenti, qua interior homo satiatur, per hanc vita æterna
[24] 
adipiscitur. Populus communicaturus tres dies debet ante ab uxoribus abstinere, et tribus postea ab eis vacare. Tot enim diebus populus Dei abstinuit, quando legem accepit. Ter Agnus Dei canitur, quia corpus triforme intelligitur : illud quod in cœlo residet; et quod in terra ambulat; et quod in sepulcris requiescit. Eucharistia dicitur bona gratia, eulogia bona benedictio, communio participatio. Hanc ideo cantamus, ut cum justis gratiæ Dei communicemus. Complendum ideo dicitur, quia per illud missa completur.
Ite, missa est, licentia abeundi. Deo gratias, interjectio gratulandi. His quippe peractis, populus grates Deo reddit, et ad propria redit, sicut populus Israel permissu Pharaonis de Ægypto abiit; et grates Deo retulit, quando Cyro præcipiente de Babylonia ad Hierusalem rediit, et jam gratias Deo egit. Ita nos accepta ultima benedictione ad patriam cælestem ibiraus, et
[25] 
in gratiarum actione semper manebimus. Ideo hymnem trium puerorum, scilicet Benedicite, post missam cantabimus, quia Dominum pro omnibus beneficiis suis benedicimus, quem post in sæculum sæculi laudabimus. Hunc Toletavum concilium cantari instituit, et hunc negligentes anathemati subdidit.
Cap. CXII. De quatuor speciebus missæ.
Missa dividitur in quatuor species, secundum obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum actiones: ab initio missæ usque ad offertorium sunt obsecrationes; a secreta usque ad Pater noster sunt orationes; deinde usque ad communionem postulationes; exinde usque in finem gratiarum actiones.
Cap. CXIII. De tribus horis missæ.
Tribus horis licet missam cantare, scilicet tertia, sexta et nona. In festis tertia; in privatis diebus sexta; in Quadragesima, vel in diebus jejunii nona hora. Hora tertia ideo missa cantatur, quia hora tertia Christus ad passionem judicabatur, quando Judæi Crucifige, crucifige, clamaverunt, et milites eum flagellaverunt. Hora sexta ideo missa celebratur, quia hora sexta Christus pro nobis in cruce immolabatur. Hora nona ideo missa canitur, quia hora nona Christus mortem subiisse traditur.
[26] 
Cap. CXX. De præfationibus.
Pelagius papa novem præfationes cantari statuit, scilicet: Quia perincarnati, de Nativitate; Quia cum unigenitus, de Epiphania; Qui corporali jejunio, de Quadragesima; Qui salutem humani generis, de passione Domini, vel de sancta cruce; Te quidem, Domine, omni tempore, de Pascha; Qui post Resurrectionem, de Ascensione; Qui ascendens super omnes cœlos, de Pentecoste; Qui cum unigenito filio, de Trinitate; Te, Domine, suppliciter exorare, de Petro et Paulo, quæ etiam de pluribus apostolis dicitur. Gregorius vero papa decimam, Qui Ecclesiam tuam, de sancto Andrea adjecit; quæ de uno quolibet apostolo usquequaque dici consuevit. Noviter autem Urbanus secundus papa undecimam de sancta Maria addidisse non ignoratur, quæ a pluribus ubique frequentatur. Zacharias papa constituit, ut nullus sacerdos cum baculo ad altare intret, et ne velato capite ad altare stet.








[65]  



IV.
Micrologus de ecclesiasticis observationibus.
– – – – – – – – –
Cap. XV. De acceptione oblationis in manus.
Deinde panis in manus accipitur, et antequam reponatur in altare, benedicitur. Item et calix elevatus ante depositionem benedicitur. Nam et ipse Dominus in Evangelio utrumque legitur benedixisse, antequam dimitteret e manibus. Accepta enim in manibus benedixit, postea discipulis dedit. Item ubi dicitur: Hostiam puram, hostiam sanctam, hostiam immaculatam, tres cruces super utrumque simul facimus, quia et utrumque simul in eisdem verbis intelligimus. Quartam autem crucem super panem, et quintam super calicem separatim infigimus, iterum sanguinem Dominicum de latere Dominico profiuentem designantes.
Cap. XVI. De commemoratione Dominicæ passionis.
Notandum autem per totum Canonem Dominicæ passionis commemorationem potissimum actitari, juxta Domini præceptum in
[66] 
Evangelio: Hæc, inquit, quotiescunque feceritis, in mei memoriam facietis; et illud Apostoli: Quotiescunque hoc sumpseritis, mortem Domini annuntiabitis. Unde et ipse sacerdos per totum Canonem in expansione manuum non tam mentis devotionem quam Christi extensionem in cruce designat, juxta illud: Expandi manus meas tota die. Non ergo digiti sunt contrahendi semper, ut quidam præ nimia cautela faciunt. Male enim cauti sumus, si Christum imitari summopere non studemus. Congruum ergo est ut manus expandamus infra Canonem, hoc tamen observato, ne quid digitis tangamus præter Domini corpus. Notandum quoque in ipso Canone quinquies, per Christum Dominum nostrum, haberi; et in ipsa quinaria conclusione non incongrue quinariam Domini vulnerationem intimari. Presbyter autem manus raro remittere solet, nisi cum necessario propositam oblationem benedicere debet. Presbyter et humiliationem Domini usque ad crucem, ut prædiximus, nobis indicat, cum se usque ad altare inclinat, dicendo: Hanc ergo oblationem. Statim enim in sequentibus narratio de Dominica passione ordinatur, cujus typus usque ad Supplices te rogamus observatur. Ibi videlicet sacerdos se juxta altare inclinans, Christum in cruce inclinato capite spiritum tradidisse significat.
Cap. XVII. De commemoratione mortuomm et reliquis observantiis usque in fìnem Canonis.
Post mortem Christi in cruce commemoratio mortuorum subsequitur,
[67] 
quia nec aliorum mortuorum commemoratio agenda est, nisi qui in Christi morte redempti sunt, et in Christo hanc vitam finierunt. Cum autem sacerdos vocem exaltat, dicens: Nobis quoque peccatoribus, centurionem illum designat, qui visa morte Christi vocem exaltavit, dicendo: Vere Filius Dei erat iste. Tres vero cruces super corpus et sanguinem communiter facit, cum dicit: Sanctificas, vivificas, benedicis, in honorem sanctæ Trinitatis. Postea cum corpore Dominico quatuor cruces super calicem facimus, dicendo; Per ipsum et cum ipso et in ipso, et quintam in latere calicis, videlicet iterum vulnus Domini lateris significando. Unde et calicem ex eodem latere cum oblata tangimus juxta Romanum Ordinem. Multi tamen tres tantum cruces super calicem et duas in latere ejus faciunt; sed videtur incongruum, cum Christus nullum vulnus in latere habuerit nisi unum. Sed reverendæ memoriæ Gregorius papa fecit, ut prædiximus, quod beatus Anselmus Lucensis episcopus ita ab eo se didicisse testatus est, et hoc ita semper observavit, nobisque itidem observandum firmissime inculcavit. Cum dieimus: Per omnia sæcula sæculorum, corpus cum calice levamus, et statim in altari deposita cooperimus: Quia et Joseph corpus Dominicum de cruce levavit, et in sepulcro
[68] 
depositum lapide cooperuit, Hucusque calix pro cautela coopertus videbatur, deinceps autem magis pro mysterio cooperitur, quia sicut Christus tres dies in sepulcro fuit coopertus, ita et nos corpus Domini et calicem cooperimus, usquedum tres articulos orationis compleamus, quippe præfationem Dominicæ orationis, et ipsam Dominicam orationem, et illam quæ sequitur, quæ embolis Dominicæ orationis nuncupatur. Juxta Romanum Ordinem cum dicitur: Et ab omni perturbatione securi, accipit archidiaconus a subdiacono patenam nudam, quam acolythus tenuit involutam, osculatam dat uni ex diaconibus tenendam, ad confractionem in ea faciendam. Unde sacerdos sine ministro sacrificans ad eumdem locum eam de subcorporali absconditam resumit, et osculatam in altari deponit, ut hostiam in ea confringat. Cum autem dicit: Per Dominum nostrum, rumpit hostiam ex dextro latere juxta Ordinem, ad designandam Dominici lateris percussionem. Deinde majorem partem in duo confringit, ut tres portiones de corpore Dominico effìcere possit. Nam unam in calicem, faciendo crucem, mittere debet, cum dicit: Pax domini
[69] 
sit semper vobiscum, ad designandum corporis et animæ conjunctionem in resurrectione Christi. AIteram vero ipse presbyter necessario sumit, ante calicis participationem, juxta Dominicam institutionem. Tertiam autem communicaturis sive infirmis necessario dimittit, nec hoc utique sine certi causa mysterii. Tripliciter enim corpus Domini intelligitur: unum, quod resurrexit a mortuis, quod significat particula in sanguinem missa; aliud, quod adhuc vivit in terra, significatum per particulam a sacerdote consumptam; tertium, quod jam requiescit in Christo, quod et a tertia particula in altari servata apte figuratur, quam viaticum morientium appellare solemus.
Cap. XVIII. De panis fractione et communicatione.
Post immissionem autem panis in calicem, juxta Romanum Ordinem, dicit sacerdos sub silentio: Fiat commistio et consecratio corporis et sanguinis Domini nostri Jesu Christi. Beatus Innocentius papa, in ordine quadragesimus quintus, constituit pacem dari post confectionem sacramentorum.
[70] 
Cum pacem damus, dicere solemus: Pax tecum. Responsio: Et cum spiritu tuo. Congrue autem pax datur ante communionem, quia judicium sibi manducat et bibit, quicunque non prius fratri suo repacificatus communicare præsumpserit. Sergius pana, in ordine octogesimus sextus, constituit, ut in tempore confractionis Dominici corporis Agnus Dei a clero et populo is decantetur. Videlicet ut ille nobis propitietur, cujus corpus ibi confringi videmus et credimus. Facta autem confractione, debent omnes communicare, interim cum et antiphona cantatur, quæ de communione nomen mutuavit, cui et psalmus subjungendus est cum Gloria Patri, si necesse fuerit. Sciendum autem eamdem Antiphonam semper eumdem psalmum cum Introitu habere, si non habet proprium, ex quo sumpta videatur. Orationem, quam inclinati dicimus, antequam communicemus, non ex ordine, sed ex religiosorum traditione habemus, scilicet hanc: Domine Jesu Christe, qui ex voluntate Patris. Item et illud: Corpus et sanguis Domini nostri Jesu Christi, quod dicimus, cum aliis Eucharistiam distribuimus. Sunt et aliæ multæ orationes, quas quidem ad pacem et communionem privatam frequentant; sed diligentiores antiquiorum traditionum observatores nos in hujusmodi privatis orationibus brevitati studere docuerunt, potiusque publicis precibus in officio missæ occupari voluerunt. Nam beatus Innocentius papa, scribens sancto Augustino et Aurelio episcopis, asserit, quod nos plus communibus et publicis quam singularibus et privatis orationibus proficere poterimus.
Cap. XIX. De vitanda intinctione.
Non est autem authenticum, quod quidam corpus Domini intingunt, et intinctum pro complemento communionis populo distribuunt. Nam Ordo Romanus contradicit, quia et in Parasceve vinum non consecratum, cum Dominica oratione et Dominici corporis immissione jubet consecrare, ut populus plene possit communicare. Quod utique superfluo præciperet, si intinctum Dominicum a priori die corpus servaretur, et ita intinctum populo ad communicandum sufficere videretur. Julius quoque papa, in ordine trigesimus sextus, episcopis Ægypti
[71] 
scribens, hujusmodi intinctionem penitus probibet, et seorsum panem et seorsum calicem, juxta Dominicam institutionem, sumenda docet. Unde et beatus Gelasius papa in ordine quinquagesimus unus [quadragesimus nonus], scribens quibusdam episcopis, excommunicari illos præcepit, quicunque sumpto corpore is Dominico a calicis participatione se abstinerent. Nam et ipse in eodem decreto asserit: “Hujusmodi sacramentorum divisio sine grandi sacrilegio provenire non poterit”. Postquam omnes communicaverint, dicit sacerdos hanc orationem sub silentio, juxta Romanum Ordinem: Quod ore sumpsimus. Qua fìnita, sequitur oratio sive orationes post communionem dicendæ, quæ eodem numero et ordine orationibus ante lectionem sive pro secreta ante præfationem dictis debent respondere. Quæ utique orationes non pro his, qui communicaturi sunt, sed qui jam communicaverunt, juxta proprietatem sui nominis agunt. Ergo et ante ipsas communicare non negligant, quicunque earundem orationum benedictione foveri desiderant. His ita finitis, subsequitur: Benedicamus Domino, vel: Ite missa est. Si tamen aliquod festum fuerit, quod Gloria in excelsis habere debuerit, respondent omnes: Deo gratias, juxta Apostolum, pro collatis beneficiis gratias agentes.
Cap. XX. Repetitio a superioribus missæ.
Ut autem a superioribus aliquantulum repetamus, postquam sacerdos resurrectionem Domini per conjunctionem corporis et sanguinis Domini denotaverit, subsequenter etiam pacem populo offerre debet, sicut et Christus post resurrectionem discipulis suis pacem obtulit, dicens: Pax vobis. Fractio oblationis illam nobis fractionem panis insinuat, quam Dominus post resurrectionem suam coram discipulis fecit. Communicatio populi typum illius convivii gerit, quod non semel Dominus post resurrectionem suam cum discipulis iniisse legitur. Hos etiam post ultimum convivium ab eis discessurus in cœlum benedixit, sicut et sacerdos populum cum oratione post communionem benedicit, videlicet
[72] 
jam cito discessurus ab eo, cui tamen prius, ut ipse discedat, per Ite missa est denuntiat, in figuram angelorum, qui discipulis, discedente Domino ab eis, dixerunt: Viri Galilæi, quid statis aspicientes in cœlum? et reliqua. Quo audito, discipuli adorantes Dominum, reversi sunt in Hierusalem cum gaudio magno, sicut et populus, relata Deo gratiarum actione, ad propria cum gaudio revertitur.
– – – – – – – –